Ik hou van foto’s. Dat besefte ik vandaag opnieuw, met grote vreugde. Getroffen worden door de verstilling van een beeld, bevroren in een fractieseconde, een minuscuul momentum waarin diepgang ontstaat bij gratie van de blikken nadien. Statische zijnden, ontdaan van de dynamische grillen van het onophoudelijke worden zoals videowerk of film beeldend tracht te evoceren. Wachtend op contemplatie van de beschouwer, wat langer durend dan het vastgelegde beeldmoment zelf.
Die korte ogenblikken waarin mensenlevens en omgevingen worden gecapteerd, in een enkel moment in de tijd als pauzeknop en tijdsdocument. Een flits en toch zo eindeloos rekbaar als kapstok voor herinneringen bij de kijker.
Ik bezocht op de openingsdag in het Fotomuseum de retrospectieve van Saul Leiter (1923 – 2013) in een grauw en grijs, maar zoals steeds zelfzeker Antwerpen. Saul Leiter was een Amerikaans fotograaf, autodidact, schilder ook, maar vooral iemand die niet in categorieën dacht en het fotografisch handelen vooral ongeremd integreerde in zijn wandelingen door East End – New York waar ook zijn atelier was. Hij verbleef er 60 jaar tot aan zijn dood drie jaar geleden. Gedurende die tijd slaagde hij er volgens tijdgenoot, fotograaf en vriend Henri-Cartier Bresson in om op briljante wijze opportuniteiten uit de weg te gaan.
Met een sterke voorliefde voor kleuren pionierde hij al met analoge kleurenfotografie in 1948 terwijl het nog een dikke twintig jaren zou duren alvorens kleurenfilm au sérieux wordt genomen door de kunst- en museumwereld (eerste tentoonstelling met kleurenfoto’s in het Amerikaanse MoMa in 1970). Wars van elke conventie en afspraken volgde hij zijn intuïtie zowel wat onderwerp, kadrering als type Kodak film betreft. Dat leidde tot onconventioneel resultaten, soms bekomen met vervallen want goedkopere kleurenfilm wat sommige beelden een uitgesproken coloriet geeft. Onderwerpen werden vooraf niet uitgedacht, beelden niet geënsceneerd, maar gedicteerd door de esthetiek en ingevingen van het moment. Met een voorliefde voor beeldreflectie, dubbelbeelden en afwijkende kadrering zocht hij naar de schoonheid in kleine, gewone dingen. Sneeuw en regen, een rode paraplu, een brandkraan, … het kon allemaal met evenveel naturelle en finesse, niet zelden met een menselijke figuur onscherp weergegeven op de achtergrond. Hij dacht, aldus de fotograaf-schilder zelf, weinig vooraf na over zijn composities. Enkel kleuren. Die konden hem bezig houden tijdens lange mijmeringen en onbewaakte momenten.
Volgend citaat verklaart mogelijk waarom zijn fotografisch werk me zo aanspreekt.
“It is not where it is or what it is that matters, it is how you see it.”
Het belang van de blik, het kijken en het perspectief van degene die op de knop drukt speelt een rol. De beschouwer van het resultaat – de foto – volgt nadien met minder keuzemogelijkheden, maar mogelijk met meer ontzag en interpretatiemogelijkheden, want meer tijd om te kijken en te zien. Hoewel. In het geval van Leiter is het ontzag voor de werkelijkheid groot en staat deze ten dienste van de voortdurende zoektocht naar schoonheid. Op een ongedwongen manier laat hij zich leiden door die realiteit, in haar eigenheid, robuustheid en ontembaarheid.
Volgens Leiter is alles rondom ons vandaag de dag fotowaardig. Hij heeft daar zeker een punt. Meer dan ooit zijn foto’s een massamedium geworden. Alleen, zijn visie op dagelijkse onderwerpen en situaties – die zich hoofdzakelijk concentreren tijdens de tweede helft van vorige eeuw – verraadt veel respect voor dat alledaagse en het bijzondere karakter van de banale, gewone dingen die ons omringen en gewone handelingen die mensen stellen. Een besef dat volgens hemzelf helaas minder en minder deel uitmaakt van de perceptie van de moderne mens.
“Hidden in the ordinary are great beauty’s.”
De mate waarin ik vanuit de rol van beschouwer een verhaal kan construeren bij het ervaren van een foto of beeld zal in grote mate bepalend zijn voor de kracht van dat beeld. Althans voor mij. Afwezigheid van verhaal kan ook louterend werken, maar dan bevinden we ons in de esthetische sfeer. Iconische beelden vertellen geladen verhalen en raken meerdere emotionele snaren. Sterke beelden behoeven geen bijkomend betoog. Sommige beelden hebben meer tijd en aandacht nodig en herbergen meerdere verhalen die voor eenieder anders kunnen zijn. Het is een uitdaging om hiervoor tijdens een bezoek aan een tentoonstelling voldoende geduld te kunnen opbrengen.
Bij het bestellen van een toegangsticket worden me drie verdiepingen aangeboden met respectievelijk een andere fototentoonstelling. Ik ben na afloop van mijn bezoek, gekleurd door Leiters werk, enigszins uitgeput maar voldaan de museumshop binnengewandeld. Toegegeven, ik zag de werken meerdere malen, maar die andere twee tentoonstellingen maakten geen schijn van een kans. Verzadiging kent vele betekenissen, ook in de kleurenfotografie. Deze keer waren tegelijk ook mijn blik en geest verzadigd van zoveel ongedwongen vastgelegde realiteiten. Sterke verhalen spraken uit zovele beelden dat het me deed huiveren. Alles bij elkaar is dit getoonde oeuvre een fractie van een tijdsperiode, in al zijn veelheid. De werkelijkheid in tijd en ruimte is eindeloos en dat is mooi. Om het met de woorden van Saul zelf te zeggen:
“Photographs are often treated as important moments, but really they are little fragments and souvenirs of an unfinished world.”
Saul Leiter – Retrospective • FotoMuseum Antwerpen • 28/10/’16 – 29/01/’17
de Vrije pen 