Dertig jaar Duitsland
Sommige dingen zijn te mooi om waar te zijn. Toch mocht ik in de Brusselse Cinéma Aventure de perspremière verslaan van de film ‘Werk ohne Autor’ (Never look away) in het gezelschap van andere Belgische filmcritici. Verwachtingen waren bij velen hooggespannen.
‘Werk Ohne Autor’ is de derde langspeelfilm van Florian Henckel von Donnersmarck na de Oscarfilm ‘Das Leben der Anderen’ (2006) en de Hollywoodproductie ‘The tourist’ (2009). In het verhaal staat het leven van Kurt Barnert (Tom Schilling als oudere Kurt) centraal. Het is geïnspireerd op het leven van werelds duurste nog levende schilder Gerhard Richter.
De openingsscène brengt ons naar het ‘authentieke’ Dresden van 1937 op de tentoonstelling van ‘Entartete Kunst’. Kurt is daar als vijfjarige jongen samen met zijn tante Elisabeth en aanhoort een neerbuigende uitleg over de grootmeesters van de eerste helft van de 20e eeuw. De NSDAP zit dan reeds stevig in het zadel. Zij maakt de jonge Kurt gevoelig voor schone dingen (“Alles was wahr ist, ist schön”), maar kampt zelf met aan waanzin grenzende esthetische gevoeligheid. Ze wordt geïnterneerd na een bezoek aan een nazi-huisdokter en zal Kurt nooit meer terugzien. Het laatste wat ze hem naroept, is: “Nie wegsehen Kurt”, tevens de Engelstalige titel van de film (Never look away).
Er worden evenveel historische periodes uit de Duitse geschiedenis belicht als het aantal uren dat de film duurt: het naziregime, de communistische bezetting (DDR) en de Bündesrepublik. Elk tijdsvak wordt treffend neergezet met als uitschietende scènes een vergadering van SS-topnazi’s (1940), het bombardement op Dresden (1945), sociaal realistische schilderkunst in de DDR (jaren ’50) en uiteindelijk zijn verblijf in het avant-gardistische Düsseldorf na zijn Westelijke overtocht net voor de muur wordt opgetrokken (jaren ‘60).
De film bevat alle nodige ingrediënten voor een kwalitatief verhaal. Thema’s als liefde, kunst, geschiedenis, dood, (im)moraliteit worden gecombineerd met sterk acteerwerk. De oudere Kurt wordt knap neergezet door Tom Schilling evenals zijn geliefde Ellie (Paula Beer) en zijn tante van weleer (Saskia Rosendahl). Sebastian Koch, die we ook kennen van de eerste film van deze regisseur, speelt een glansrol als de opportunistische en meedogenloze (ex)nazi- en SS-officier Prof. Carl Seeband. Verschillende personages lopen naast Kurt zelf als een rode draad door het verhaal van begin tot eind. Dat is bij momenten verrassend en zorgt voor een aantal ingehouden ontknopingen in de film zelf. Het zou zonde zijn hierover meer te verklappen, maar het plot zit goed in elkaar.
Feit of fictie
Er is veel te doen geweest rond de grenzen van de inspiratie die von Donnersmarck zou geput hebben uit het leven van Richter. Journalist Dana Goodyear schreef er vorige week nog een long read artikel over voor The New Yorker. Kennelijk is er vrij veel communicatie geweest tussen Richter en de regisseur, maar ook met de verschillende biografen van Richter. De schilder, die ondertussen 86 is, is niet echt tevreden met het eindresultaat zo blijkt. De regisseur zou te ver zijn gegaan in het vermengen van feiten en fictie. Hoe dan ook zijn er veel elementen opgenomen die waarheidsgetrouw zijn.
Het gezin Richter leefde een poos in extreme armoede, zijn vader pleegde zelfmoord, zowel zijn tante Marianne Schönfelder (tante Elisabeth in de film) als beide nonkels lieten het leven in de tweede wereldoorlog en hij schilderde effectief muurschilderingen in sociaal realistische stijl (al laat Richter zijn oeuvre pas officieel starten in 1962). Gerhard Richter beweerde ooit dat zijn schilderijen meer weten dan hijzelf. Dat zit dan toch ook in de film verweven. Von Donnersmarck staat bekend als een nauwgezet en perfectionistisch iemand. Dat blijkt uit de krachtige cinematografie (tarwevelden, bombardement, busscène, …) en de structuur van het script, maar ook uit de vele verwijzingen in de film zelf (een film van drie uur laat wel wat kruisverwijzingen toe natuurlijk). Het is lineair chronologisch, maar gaat geen moment vervelen. De film zinderde nadien nog even na, aanvankelijk met heftige verstomming, maar na een paar uur met afnemende kracht.
Los van de biografische waarde is het een bijzonder sterk verhaal dat overtuigend wordt gebracht door heel goede acteurs. Richter maakte net als protagonist Kurt veel mee in een turbulente periode. De nazipraktijken rond fertiliteit vonden echt plaats en 100.000 vrouwen lieten hierdoor het leven tijdens de oorlogsperiode. De vele figuren uit de film hebben grotendeels ook echt deel uitgemaakt van de entourage van Gerhard Richter. De kracht van de film zit verscholen in de sfeerschepping waar vele elementen toe hebben bijgedragen. Niet in het minst de schitterende muziek.
Jeden Mensch ist ein Künstler
De soundtrack van Max Richter versterkt sommige scènes ingenieus. Alle haren rechtop. Je voelt je soms heel erg verbonden met de personages omdat de composities zo versterkend werken. Hij deed het eerder al overtuigend met de Italiaanse reeks My brilliant friend die onlangs op Canvas liep en langer terug met The leftovers (2016). Zijn andere albums zijn zeker ook de moeite waard om te beluisteren (Sleep, Blue Notebooks, Infra). Er zijn verschillende neoklassieke componisten vandaag de dag die de stap naar filmmuziek gezet hebben zoals Dustin O’Halloran met de film Lion (2016) en Olafur Arnalds met de Netflix-serie Broadchurch (2015). Straffe filmcomponisten om in de gaten te houden.
Voor de kunstliefhebbers onder ons kan ik kort zijn. Gewoon gaan kijken. De drie uur zijn om voor je het goed en wel beseft. Het loont zeker en vast de moeite. Vooral met Kurts verblijf in Düsseldorf wordt een periode in de verf gezet die bijzonder interessant is en dicht aanleunt bij Richters realiteit van weleer. Hij heeft die collega-kunstenaars en de leermeester-magiër ook allemaal echt gekend, ook al dragen de personages in de film niet de authentieke namen. De werken die worden uitgelicht naar het einde toe zijn gebaseerd op echte Richters met bijzondere aandacht voor het portret van zijn eerste vrouw, in kleur, radiant want bruisend van leven.
Als de film al een boodschap heeft, dan is het dat kunst erin wordt gepromoot als middel tot veerkracht en troost en dat lijden zinvol kan zijn in dienst van die kunst. De intentie van de regisseur was naar eigen zeggen het illustreren van de kracht die kunst herbergt. Dat is in mijn opinie zeker gelukt.
Als je ooit vijf bussen in een halve cirkel ziet staan met de chauffeurs achter het stuur, dan weet je wat je moet doen.
De film ‘Werk ohne Autor’ (Never look away) van Florian Henckel von Donnersmarck is vanaf 6 februari 2019 te zien in de Belgische zalen.
de Vrije pen 